მჭადიჯვრის გორანამოსახლარები, მრავალფენიანი 2 ნამოსახლარი ბორცვი დუშეთის ჩრდილოეთ-დასავლეთით, დაახლოებით 17 კმ-ზე, მდინარე ნარეკვავის ხეობაში. საძიებო სამუშაოები ჩატარდა 1953, 1955 (ხელმძღვანელი აკად. ნ. ბერძენიშვილი), გაითხარა 1969, 1974-1977 წლებში (ხელმძღვანელი ლ. წითლანაძე). გორები დასახლებული ყოფილა ადრინდელი ბრინჯაოს ხანიდან ადრინდელი ფეოდალურ ხანამდე. შესწავლილია ქვედა გორა. ადრინდელი ბრინჯაოს ხანის ფენაში გამოვლინდა სარ-ლასტზე ნაგები ოთხკუთხა შენობის ნაშთები, კეტები (ან საკურთზევლები), იატაკში ჩაჭრილი ორმოები, თიხის ჭურჭლის ნატეხები, ქვისა და ძვლის იარაღი, ცულის ყალიბი.
შუა ბრინჯაოს ხანის ფენაში გამოირჩევა 2 ჰორიზონტი:

საყარაულოს არქეოლოგიური ძეგლები — სხვადასხვა დროის არქეოლოგიური ძეგლები, რომლებიც განლაგებულია ყოფილი სოფელ საყარაულოს (თიანეთის მუნიციპალიტეტი), დასავლეთით, ჩეკურაანთ გორის ხევის მარცხენა ნაპირზე, სიონის წყალსაცავის მარჯვენა ნაპირზე. 1963 წელს გათხარეს (დ. მუსხელიშვილი, რ. რამიშვილი) ორ იარუსად განლაგებული 10 ქვაყრილიანი ორმოსამარხი. მოპოვებული ნივთების (ბრინჯაოს სამაჯურები, საწვივე რგოლი, რკინის შუბისპირი, თიხის ლეგა ჭურჭელი და სხვა) მიხედვით სამაროვანი ძვ. წ. X—VIII საუკუნეებს მიეკუთვნება. სამაროვნის ქვეშ 2—2,5 მ სიღრმეზე ადრინდელი ბრინჯაოს ხანის ნამოსახლარია.
სოფლის ტერიტორიაზე შემორჩენილია ეკლესიის ნანგრევები, განვითარებული შუა საუკუნის ქვის სამარხები და სხვა.

თეთრიგზის არქეოლოგიური ძეგლები, შუა საუკუნეების ნასახლარი, პატარა ეკლესიის ნანგრევები და გვიანდელი ანტიკური - ადრინდელი ფეოდალური ხანის სამარხები. სოფ. ანანურის (დუშეთის რაიონი) ახალი უბნის ჩრდილოეთ-დასავლეთით პატარა ტერასებზე. 1971 წელს სადაზვერვო გათხრების (რ. რამიშვილი) შედეგად გამოვლინდა ორმოსამარხები და ქვის სამარხები, რომლებშიც ნაპოვნია თიხის ჭურჭლის ნატეხები, ბრინჯაოს სამაჯურები, ბეჭდები, სარკე, მშვილდსაკინძები, აბზინდა, საკინძები, მინის და სარდიონის მძივები და სხვა.

კამარახევის სამაროვანი — ძვ. წ. V—III სს. სამაროვანი სოფელ წიწამურის (მცხეთის რაიონი) სამხრეთით, მდინარე არაგვისა და მისი შენაკადის დიდი კამარახევის მარცხენა ნაპირზე გაშლილ ვაკეზე. 1953, 1976-1977 გათხარეს (ანდრია აფაქიძე, რ. რამიშვილი, თ. ჯღარკავა) 111 სამარხი.
ორმოსამარხებიჩაჭრილია თიხნარში 1,25-2 მ სიღრმეზე. ოვალურ ან სწორკუთხა ორმოსამარხებში დაკრძალული იყო თითო, იშვიათად 2, ხელფეხმოკეცილი მიცვალებული. მამაკაცები დაკრძალული იყვნენ მარჯვენა გვერდზე, ქალები — მარცხენაზე. მიცვალებულს აფარებდნენ ქსოვილს ან ტყავს, იშვიათად ფოთლებიან ტოტენს, შემდეგ აყრიდნენ მცირეოდენ მიწას (50-70 სმ) და რიყის ქვებს, ქვაყრილს ისევ მიწით ფარავდნენ.

არმაზისხევი, ძველი მცხეთის ერთ-ერთი უბანი, ქართლის მეფეთა ერისთავების (პიტიახშების) რეზიდენცია, მცხეთის დასავლეთით, არმაზისხევისა და მდინარე მტკვრის შესართავთან. მოიცავს მარტაზისხევის, სანგრისხევის და, საერთოდ, არმაზისხევ-ძეგვის ზოლის მტკვრის მარჯვენა მხარის ნამოსახლარებსა და ციხესიმაგრეებს.
არმაზისხევში არის შუა საუკუნეების სამონასტრო კომპლექსი. ხევის თავზე ციხეა. „დიდი მცხეთის“ ეს უბანი გვიანდელი ბრინჯაო-ადრინდელი რკინის ხანის ნამოსახლარზეა შექმნილი, საერისთავო სამყოფელი და განსასვენებელი კი მცხეთის გადედაქალაქებას უკავშირდება. არმაზისხევში არქეოლოგიური გათხრები 1937-1946 წლებში ჩატარდა.

არმაზისხევის აბანო, II-III საუკუნეების აბანო არმაზისხევში (მცხეთა), ერისთავთა სამყოფელ-განსასვენებლის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. გაითხარა 1937-1938 წლებში (ხელმძღვანელი ა. კალანდაძე).

არმაზისხევის აბანო ჯერჯერობით უძველესია საქართველოს ტერიტორიაზე. შედგება ხუთი განყოფილებისაგან: გასახდელი დარბაზი, საცეცხლფარეშო და 3 საბანაო განყოფილება - ცხელი (კალდარიუმი), თბილი (ტეპიდარიუმი), ცივი (ფრიგიდარიუმი). ნაგებობა ორსართულიანია. ქვედა სართულში გასათბობი განყოფილებაა (კალორიფერუ ანუ ჰიპოქაუსტი), ზევით - ცხელი და თბილი აბანოები. შენობის სიგრძეა 22 მ, ხოლო უდიდესი სიგანე -8,80 მ. ცივ აბანოს ორივე სართული უკავია.
არმაზისხევის აბანო განეკუთვნება რომაულ აბანოთა ჯგუფს, რომლის აღწერას პირველად ვიტრუვიუსთან ვხვდებით. მსგავსი აბანოები გავრცელებული იყო მცირე აზიაში, სირიაში. საქართველოს ტერიტორიაზე გვხვდება აგრეთვე არმაზციხეში, ბიჭვინთაში, შუხუთში, ნოქალაქევში. ასეთი აბანო აღმოჩენილია სომხეთშიც (გარნისი). უბნების მიხედვით აბანოების განლაგება მცხეთაში გვიანდელი ანტიკური საქართველოს ქალაქური ცხოვრების, კერძოდ, სანიტარული კომუნუნალური კულტურის მაღალ დონეზე მიუთითებს

ოფშკვითის ბრძოლა 1590, ბრძოლა იმერეთის მეფე როსტომსა, ოდიშის მთავარ მანუჩარ I დადიანისა და ქართლის მეფე სიმონ I-ს შორის.
სიმონ I-მა გადაწყვიტა დასავლეთ საქართველოში შექმნილი ვითარება იქ თავისი გავლენის განსამტკიცებლად გამოეყენებინა. იგი იმერეთის ტახტის დაუფლებისათვის გაჩაღებულ ბრძოლაში ჩაება. სიმონს მხარს უჭერდა იმერელ თავადთა ერთი ჯგუფი.

ნიალის ბრძოლა — ბრძოლა თამარ მეფის ერთგულ ლაშქარსა და გიორგი რუსის გამეფების მოსურნე დიდებულებს შორის. გაიმართა 1191 წელს. თამარის მოწინააღმდეგე დიდებულების ნაწილი ვარდან დადიანის მეთაურობით სამცხე-ჯავახეთში გადავიდა. პირველმა ბრძოლამ მტკვართან, "ხიდსა ზედა", ვერ გამოავლინა გამარჯვებული. მეამბოხეებმა უკან დაიხიეს და გადამწყვეტი ბრძოლა მოხდა ნიალის ველზე, ხანრისწყალთან. თამარის პირველი ისტორიკოსის ცნობით, მეფის ერთგულმა ჯარმა ამბოხებულები სასტიკად დაამარცხა.

ნახიდურის ბრძოლა 1599, ბრძოლა ქართლისა და ოსმალეთის ლაშქარს შორის. ოსმალთაგან გორის ციხის გათავისუფლების შემდეგ (გორის ბრძოლა) თავრიზის ბეგლარბეგმა სულთნის ბრძანებით საქართველოში ილაშქრა. ჯარი ალგეთის ხეობაში, სოფ. ნახიდურთან დაბანაკდა. ქართლის მეფე სიმონ I მტერს მცირერიცხოვანი ლაშქრით მიეგება. ქართველთა ჯარის თავმოყრა დამთავრებული არ იყო, ამიტომ მეფეს ბრძოლის დაწყებას არ ურჩევდნენ, ...

saqartvelos brdzolebi nasakiralis brdzola istoria istoriuli faqtebi
ნასაკირალის ბრძოლა 1905 — წითელარმიელების ბრძოლა კაზაკთა და პოლიციელთა რაზმის წინააღმდეგ 2 ნოემბერს ნასაკირალთან, გურიის რესპუბლიკისთვის ბრძოლის ნაწილი.
მიმდინარეობა
სრულიად რუსეთის ოქტომბრის პოლიტიკურმა გაფიცვამ საქართველოს გლეხობის რევოლუციური მოძრაობის შემდგომი აღმავლობა გამოიწვია. 16 ოქტომბერს გლეხთა რაზმები თავს დაესხნენ ჩოხატაურის პოლიციის საგუშაგოსა და საფოსტო განყოფილებას, ხელთ იგდეს დიდძალი საბრძოლო იარაღი, დააპატიმრეს ბოქაული. ოზურგეთის მაზრის უფროსმა 130-მდე კაზაკით დააწიოკა გლეხები და 2 დღის შემდეგ უკან გაბრუნდა.